مجيد كياني

 يكي ازمشكلات موسيقي امروز ما عدم وجود تقسيم ، تعريف و دسته بنديهاي موسيقي است . به طور كلي موسيقي ايران از ديدگاه برخي از موسيقدانهاي ايراني به دو نوع تقسيم مي شود: يكي موسيقي عاميانه كه شامل موسيقي رديف دستگاهي ، موسيقي نواحي مختلف ايران و موسيقي مذهبي و آييني است ، و دوم موسيقي هنري كه شامل موسيقي كلاسيك بين المللي و موسيقي ملي است . اما اين نگاه ، نظر موسيقي شناسان قرن نوزدهم اروپاست كه موسيقي را به دو دسته تقسيم مي كرده اند: موسيقي عاميانه شفاهي كه بيشتر از شرق به اروپا رفته است، كه آن موسيقي پس از قرن 14 و 15 مكتوب شد و در قرن 16 يعني دوره رنسانس ، باخ آن را به موسيقي هنري تبديل كرد و نوع دوم موسيقي ، موسيقي هنري است . به دليل اين تقسيم بندي ، غرب موسيقي فرهنگهاي ديگر را به دليل شفاهي بودن هارموني نداشتن و ... عاميانه تلقي مي كند و هنري نمي داند . در حالي كه از نظر علم اتنوموزيكولوژي اين نظر قابل قبول نيست . زيرا موسيقي بسياري از نقاط مختلف ايران ويژگيهاي زيبا و هنري دارد كه كاملاً بر همه روشن است.

اگر چه امروزه نيز برخي معتقدند موسيقي «رديف» ابتدايي و عاميانه است، اما با مطالعه مي توان اثبات كرد كه اين موسيقي علمي، با شكوه ، با معنا و هنري است و جايگاه خاصي در بين موسيقي فرهنگهاي مختلف دارد. در يك بررسي مي توان متوجه شد كه در ايران علم نظري موسيقي ما از زمان فارابي و ابن سينا وجود داشته است. موسيقي ما بعد از اسلام به موسيقي مقامي تبديل شد و در اوايل دوره قاجار با تغيياتي به موسيقي رديف تبديل گشت. اين بدين معناست كه ما دوره هاي مختلف ، سبكها و انواع مختلف موسيقي نيز در كشورمان داشته ايم .

به طوركلي ديدگاه گذشته غرب در مورد تقسيم موسيقي شرق صادق نيست . زيرا فرهنگ شرقي دو يا چند نوع موسيقي خاص خود را دارد كه نوع جدي و هنري آن كاملاً با فرهنگ موسيقي هنري كلاسيك غربي يا بين المللي متفاوت است . بنابراين بهتر است با توجه به روشهاي علمي ، تجربي و مشاهده فرهنگهاي شرقي موجود ، به بررسي و تحقيق پرداخت و انواع موسيقي ايران را پس از شناخت، تقسيم بندي و حتي الامكان تعريف ، توصيفق و مقايسه كرد.

الف : موسيقي ايراني مي تواند از لحاظ مختلف تقسيم شود:

از لحاظ جغرافيايي : موسيقي نقاط مختلف ايران .

از لحاظ تاريخي : دوره هاي مختلف موسيقي

از لحاظ ارزشي : بد و خوب بودن موسيقي ، در هر مكان و هر دوره اي

از لحاظ فلسفي : تقسيم موسيقي آن طور كه هست ، هنري و عامه پسند .

از لحاظ علمي : شامل علم نظري و علم عملي موسيقي .

از لحاظ كاربردي : كاربردهاي متفاوت موسيقي مثل موسيقي فيلم ، كودك و ...

از لحاظ آموزشي : انواع روشهاي آموزش موسيقي .

1- تقسيم بندي موسيقي از لحاظ جغرافيايي :

موسيقي در دنيا مي تواند به طور كلي به موسيقي اروپا ، آفريقا، اقيانوسيه ، آسيا و آمريكا (شمالي ، جنوبي) تقسيم شود . موسيقي آسيا نيز به نوبه خود مي تواند به موسيقي خاور دور ، خاور ميانه و آسياي مركزي تقسيم شود. در مكتبهاي قديم ، موسيقي خاورميانه 4 كانون بزرگ موسيقي داشته است : مصر ، لبنان ، عراق و ايران . موسيقي ايران نيز به موسيقي نواحي مختلف مانند لرستان ، سيستان و بلوچستان ، خراسان ، مازندران ، گيلان و ... تقسيم مي شود كه هر كدام قابل تقسيم به مناطق كوچكتر هستند. به طور مثال موسيقي خراسان به موسيقي شمال خراسان ، موسيقي تربت جام و ... تقسيم مي شود.

2- تقسيم بندي موسيقي از لحاظ تاريخي :

موسيقي قبل از اسلام : آن طور كه در مقاله هاي پژوهشسي و كتابها مشاهده مي شود ، موسيقي ايران قبل از اسلام شامل 7 خسرواني ، 30 لحن و 360 دستان بوده است .

موسيقي بعد از اسلام : به نظر مي رسد خسرواني ها در دوره بعد از اسلام تغيير نام ميدهند و به موسيقي مقامي تبديل مي شوند. 12 مقام مشهور 6 اواز ، 24 شعبه و تعدادي دستان در دوره بعد از اسلام موجود بوده اند .

موسيق معاصر : از اوايل قاجار (كه تاريخ دقيق مشخصي ندارد) موسيقي مقامي به موسيقي رديف تبديل مي شود كه شامل 7 دستگاه و 5 آواز است . مجموع آنها همان 12 ، يعني 12 مقام گذشته است . موسيقي رديف در واقع همان مقامهاي جهان اسلام است كه امروزه نيز همچنان مورد استفاده اند.

در دوره هاي مختلف تاريخي مي توان به سبكهاي مختف نيز از لحاظ تقسيم بندي موسيقي پرداخت . اما بديهي است كه در شرق ، همچنين ايران ، سبكها همانند سبكهاي موسيقي غرب شكل نمي گيرد چون تفكر شرق همانند غرب نيست . شرق آنچنان به دنبال تغيير و تحول و دگرگوني نيست ، بلكه انگار مي خواهد يك سبك موسيقي را به كمال برساند و اين كمال را نيز اول در خود شخص هنرمند و موسيقيدان جستجو مي كند.

3- تقسيم بندي موسيقي از لحاظ ارزشي :

در زندگي روزمره و در صحبتهايي كه با هم مي كنيم ، بيشتر با خوب و بد سر و كار داريم و خوبي و بدي بخش مهمي از زندگي ما را گرفته اند . اما اين خوب و بدها عقلي يا منطقي به نظر نمي رسند ، بلكه فقط احساسها و هيجانهاي شخصي است و متاسفانه اغلب غرض آلود هم هست . اگر موضوع بخواهد راه درست علمي خود را بيابد نيازمند دانستن مسائل ديگري است ، از جمله :

از لحاظ منطق : به حق و باطل و درست و نادرست مي پردازد . متدلوژي و روش كار و تحقيق امروز ما غربي است اما گذشتگان ما همانند فارابي ، ابن سينا ، مراغه اي و ... علم منطق مي دانستند و مسائل را از طريق آن اثبات مي كردند و به حق و باطل آن مي رسيدند كسي كه بخواهد اينگونه حق و باطل را بگويد ، بايد علم حكمت بداند و به عنوان حكيم خوبي و بدي چيزي را بيان كند .

از لحاظ احلاق : به خير و شر و پسنديده و ناپسند مي پردازد و براي ما شرقي ها اهميت زيادي دارد . تمام ادبيات ما هنرش را صرف پند دادن كرده است تا اخلاقمان را پسنديده كنيم . موسيقي ما نيز با مهر با ما سخن مي گويد كه آزاديمان را به دست آوريم ، از دنيا توقع نداشته باشيم و ...

از لحاظ زيباشناسي : به زشت و زيبا و ملايم و ناملايم مي پردازد زيباشناسي علم است نه سليقه شخصي. ابتدا بايد زيبايي را تعريف كرد و سپس امري مانند موسيقي را زيبا يا نازيبا دانست .

امروز ما از لحاظ تقسيم بندي ارزشي نيازمندحكيم در زمينه موسيقي هستيم تا بتوانيم ارزشهاي موسيقايي را پيدا كنيم ، افرادي ماننداستادان قديم كه با وجود اينكه در مورد يك موسيقي فقط خوب يا بد مي گفتند ، اما نوع بيانشان آگاهانه و حكيمانه بود. حكمت طبق آنچه در كتب قديم ، آمده است پيامبري است، حق و باطل را تشخيص مي دهد و وسوسه و الهام را از هم جدا مي كند.

3- تقسيم بندي موسيقي از نظر فلسفي:  

موضوع  فلسفه ، هعستي است نه خوبي و بدي . اگر از اين ديد موسيقي را تقسيم كنيم به دو نوع موسيقي مي رسيم:

موسيقي هنري (عالمانه ، جدي ، انديشمندانه ، حكيمانه ): موسيقي كه در تعريف خود تعادل ، تكرار ، برجستگي ، و ... يعني خواص يك موسيقي هنري را دارد.

موسيقي عامه پسند (تفنني، مردم پسند) : همانند يك موسيقي بازاري است كه براي جلب مشتري و گيشه اجرا مي شود.

از آنجا كه روح ارزشي ما شرقي ها قوي است ، هر چيز را ارزشي مي كنيم ، اما اين تقسيم بندي را نبايد ارزشي تلقي كرد. هر موسيقي جدي حتماً خوب نيست و هر موسيقي پاپ بد نيست . موسيقي دستگاهي يك موسيقي هنري و عالمانه است . اما تمام موسيقي هايي كه در اين سنت اجرا مي شوند هنري نيستند ، هنري بودن آن به شرط آن است كه بيان انديشه اي در آن باشد. بنابراين نوع اجرا مهم است نه نوع موسيقي . به طور مثال غزل به خودي خود عارفانه نيست ، حافظ آن را عارفانه مي كند، ولي ممكن است كسي غزلي مبتذل بگويد.

موسيقي عامه پسند نمي تواند هنري باشد و بايد عواملي  را در خود تغيير دهد تا موسيقي هنري شود. اما موسيقي هنري تغيير پذير است به طوريكه مي تواند به صورت عامه پسند اجرا شود. اگر كسي شور را عالمانه اجرا  كند موسيقي جدي اجرا كرده است . به هر جهت ، هر موسيقي كه بتواند در دل ما مهر، اميد، كوشندگي و حركت ايجاد كند، مي تواند موسيقي خوبي باشد و اگر اين كار را نكند، خوب نيست .

5 -  تقسيم بندي موسيقي از لحاظ علمي :

علم نظري موسيقي : به تعريف و موضوع موسيقي ، صوت و نغمه ، فواصل ، ملايمتها، وزن ، مقامها، دستگاهها و آوازها و ... مي پردازد.

علم عملي موسيقي : اين بخش بسيار مهم است و ما نيز در اين مورد ، در فرهنگمان آداب زيبايي شناسي داريم . اين بخش به نوازندگي ، آهنگسازي ، بديهه سرايي ، آداب نوازندگي و يا خوانندگي و ... مي پردازد كه به صورت شفاهي ادامه پيدا مي كند و مي توان آن را مكتوب نيز كرد.

تقسيم بندي موسيقي از لحاظ كاربردي :

موسيقي براي : كودك ، جوان ، فيلم ، مذهبي و عرفاني ، درمان ، ورزش ، نظامي و ... البته برخي از اين انواع را نمي توان كاملاً جدا كرد. به طور مثال كودكان در فرهنگ قديم ما موسيقي خاصي ندارند . آنچه براي رستگاري لازم است در اختيار كودك هم مي گذارند و آن را براي كودك ساده نمي كنند. موسيقي را بايد از كودكي شنيد تا در بزرگي درك كرد . اين كه گفته مي شود موسيقي دستگاهي براي افراد مسن است ، اشتباه است . افراد مسن ما چون در كودكي و جواني اين موسيقي را شنيده اند، در بزرگي نيز از اين نوع موسيقي لذت خواهد برد. براي موسيقي فيلم كودكان مي توان اثري از موتسارت ، قطعه اي از چهار مضرابهاي رديف و ... گذاشت تا لذت ببرند . از اينكه آن را نفهمند و با آن ارتباط برقرار نكنند نبايد ترسيد . حتي تجربه نشان د اده است كه كودكان به خوبي با موسيقي جدي و هنري رابطه برقرار مي كنند.

در فيلم نيز بايد موسيقي مناسب موضوع انتخاب كرد. مثلاً براي فيلمي از مسجد جامع اصفهان ، اثري از موتسارت يا حتي يك موسيقي محلي مناسب به نظر نمي رسد .

در موسيقي درماني نيز پزشك نوع موسيقي لازم براي بيمار را تشخيص مي دهد . گاهي براي يك بيمار موسيقي پاپ لازم است و گاهي كلاسيك يا رديف و ... اين موسيقي ها همان موسيقي هاي نقاط مختلف دنيا هستند كه در درمان نيز به كار مي روند.

تقسيم بندي موسيقي از لحاظ آموزشي :

از لحاظ شيوه آموزش : شفاهي – مكتوب (قديم – جديد)

آموزش موسيقي در فرهنگ ما شفاهي است . در حدود 80 سال پيش روش مكتوب به دليل رابطه با غرب رايج شد كه استاد وزيري و استاد صبا پايه گذار اين شيوه اند . شيوه شفاهي براي موسيقي دستگاهي ، موسيقي نواحي ايران و ... مناسب است . شيوه هاي شفاهي حتي در جهان نيز در حال گسترش اند . براي مثال برخي از موسيقيدانهاي غربي پيشنهاد آموزش شفاهي موسيقي كلاسيك در يك سال اول آموزش را داده اند . شيوه هاي مختلف آموزشي هر كدام جايگاه خاص خود را دارند و هيج كدام نبايد به طور مطلق رد شوند.

از لحاظ حوزه هاي آموزشي : رديف – نواحي (آموزش در مناطق خود) – كلاسيك

از لحاظ دوره هاي آموزشي :

دوره مقدماتي : دوره اي كه شاگردان دست گرفتن ساز ، مضراب، كوك كردن و ... را ياد مي گيرند . اين دوره شبيه دبستان و دوره آموختن خواندن و نوشتن است .

دوره متوسط : در اين دوره شاگرد به فراگيري يك دوره مقامها يا دستگاهها و آوازها مي پردازد.

دوره عالي : در اين دوره به كيفيتها و حالتها پرداخته مي شود و يا تكميل دوره هاي قبل است . در اينجا از لحاظ نحوه تفكر: قديم (سنتي) – جديد (غربي )

براي آموزش هنرهاي سنتي ، به تفكر سنتي نياز است . امروزه تفكرها جديد شده است و استاد و شاگرد رابطه زيادي ندراند. در قديم شاگرد اطاعت كننده استاد بوده و با عشق و مهر از استاد پيروي مي كرده است . امروزه با شيوه هاي جديد مراحل عالي رديف را نمي توان گذاند . شاگردان براي دوره هاي عالي مربي ندارند و خودشان زيبا شناختي را تجربه مي كنند . ممكن است در اين راه درست بروند ولي اكثراً بيراهه مي روند و شيرين نواز مي شوند.

ب – طبقه بندي موسيقي كنوني ايران :

1- موسيقي نواحي مختلف ايران (مقامي و آييني ) :

برخي از موسيقي هاي نواحي ايران ، هنري و برخي عامه پسند و حتي مبتذل نيز هستند.

1-موسيقي دستگاهي (سنتي)

3-  موسيقي كلاسيك (بين المللي)

4- موسيقي تركيبي (ملي):

اين موسيقي را استاد وزيري پايه گذاري كرده است . در انتخاب گامها، اركستراسيون ، تئوري ، سازشناسي و ... از موسيقي غرب استفاده مي شود اما آهنگها حال و هواي ايراني دارند و با سازهاي ايراني و سازهاي اروپايي مدرن اجرا مي شوند. در اين تركيبها امكان دارد موسيقي عامه پسند به وجود بيايد كه امروزه نيز بيشتر موسيقي هاي تركيبي از اين نوعند.

5- موسيقي پاپ (مردمي) :

در تقسيم بندي فلسفي، اين موسيقي جزء موسيقي عامه پسند است. رايج شدن موسيقي پاپ در ايران باعث توجه بيشتر به موسيقي نواحي و دستگاهي (جدي) شده است ، اما انواع موسيقي تركيبي كه خود نيز اغلب عامه پسند هستند، بعد از رايج شدن موسيقي پاپ ، طرفداران كمتري پيدان كرده اند . وقتي يك موسيقي مد باشد، با آمدن موسيقي عامه پسند جديدتر، پسندها از روي مد تغيير مي كند و تيراژ موسيقي قبلي كمتر مي شود. به نظر نگارنده اگر هر نوع موسيقي كار خود را انجام دهد و موسيقي سالم (غير مبتذل) در هر نوعي ارايه شود، كارهاي جدي تر جايگاه بهتري پيدا مي كنند و بيشتر درك و حفظ مي شوند.

6- موسيقي مذهبي :

نوحه ها ، تغزيه ، روضه و ... بسياري از موسيقي هاي مذهبي گرايشهاي عامه پسند دارند و برخي جدي اند . از نظر ارزشي نيز برخي از اين نوع موسيقي ها ، زيبا نيستند.

و از طرفي تقسيمهاي انجام شده را گاهي نمي توان كاملاً از هم جدا كرد . مثلاً بخشي از موسيقي نواحي مختلف ايران مذهبي هستند و موسيقي دستگاهي نيز گاهي حالتي دعا گونه و مذهبي دارد.